Tres mil anos de cambios ambientais no complexo praia-duna-lagoon das Illas Cíes

Por Castor Muñoz Sobrino
As Illas Cíes, situadas na boca da Ría de Vigo (NON da Península Ibérica), son o maior dos arquipélagos que forman parte do Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia. O complexo de praia-duna-lagoon (a “Lagoa dos Nenos”) situado entre as illas de Faro e Monteagudo (Fig. 1) é un dos seus ecosistemas máis valorados. Pero en realidade trátase dun sistema de orixe relativamente recente, efémero, e ameazado de forma case permanente pola combinación dos cambios climáticos, as variacións do nivel de mar e a acción humana.
Para tratar comprender mellor esta idea poderiamos expornos unha simple asociación de imaxes: fai uns 4500 anos, mentres no antigo Exipto construíanse as grandes pirámides da Meseta de Gizeh, o nivel do mar na Ría de Vigo era sensiblemente inferior ao actual. Nese momento nas Illas Cíes non existía a Lagoa dos Nenos que hoxe coñecemos. No seu lugar había unha lagoa costeira de auga doce, con abundante vexetación acuática flotante e unha orla de cañaverales, alisos, avellanos e salgueiros. E unha franxa de dunas costeiras separaba a lagoa da praia e do mar.
Como é posible afirmar isto? Fai xa case unha década, diferentes estudos multidisciplinares (incluíndo o estudo do pole e outros palinomorfos conservados no recheo máis orgánico da lagoa) axudáronnos a comprender a dinámica dos principais ecosistemas das illas durante un período comprendido entre fai 7000 e 3700 anos; e tamén as orixes do actual lagoon (Costas et ao., 2009).

Fig. 1. Vista xeral do Arquipélago das Illas Cíes, coa situación da testemuña MRV-2 e algúns outros puntos de interese: o xacemento das Hortas, os mosteiros de S. Martiño e S. Estevo, e a situación dos sedimentos situados baixo o lagoon activo, estudados en Costas et ao. (2009). ©Figura modificada a partir de Muñoz Sobrino et ao. (2016).
Desde hai menos de 3700 anos a subida progresiva do nivel do mar foi cambiando o tipo de materiais que se han ir depositando na conca situada entre as dúas illas (Fig. 1). Ao ir ascendendo o nivel da praia, o sistema de dunas tamén se foi retirando cara ao interior. Así, os antigos sedimentos lagunares quedaron cubertos nalgún momento por areas grosas e fragmentos de cunchas, que co paso dos séculos foron removidos polo vento, a marea e as tormentas. Loxicamente, as conclusións que se poden sacar a partir do estudo estes de materiais son máis difusas: poden servir para que nos fagamos unha idea da evolución xeral do lagoon, pero non nos aclaran moitos detalles acerca da súa historia máis recente.
Tendo en conta estes antecedentes, varios investigadores do Grupo XM-3 (Análise de Concas Sedimentarias) da Universidade de Vigo (http://webs.uvigo.es/basan) concluímos recentemente un novo traballo (Muñoz Sobrino et ao., 2016), financiado polo Ministerio de Educación e Ciencia (CGL2012-33584) e a Xunta de Galicia (GRC2015/020), na que tamén participaron científicos e historiadores doutros grupos das universidades de Vigo, Santiago de Compostela, León e Vitoria (Canadá).
A partir dun estudo multidisciplinar dos sedimentos mariños (situados nunha zona somera situada ao sueste da praia de Rodas) reconstruímos os cambios ocorridos durante o últimos tres milenios no sistema insular (Fig. 2); e, en particular, os cambios que afectaron á súa lagoa costeira durante este período. Esta nova perspectiva permitiunos refinar o que xa se sabía; pero tamén nos deparou algunhas sorpresas.
Para evitar os detalles técnicos máis confusos, podemos tentar enfocar o asunto coma se tratáse dun xogo de pistas. Exposto o problema, durante varios anos recompilamos, analizamos e comparamos múltiples tipos de indicios (até 11 tipos diferentes) que quizá podían conducirnos a resolver a cuestión. En primeiro lugar realizamos diferentes estudos xeofísicos da zona para coñecer os seus fondos mariños. Estes estudos (realizados entre os anos 2003-2011 a bordo do BO Mytilus), permitíronnos: (1) coñecer a batimetría (a morfoloxía subacuática) da marxe oriental das illas e (2) poder identificar as principais unidades sedimentarias (conxuntos máis ou menos homoxéneos de sedimentos, que deberon depositarse en condicións ambientais parecidas) da conca submarina máis próxima. Ademais, esta información serviunos para (3) avaliar as posibles zonas de orixe dos sedimentos.
A partir deste estudo preliminar (4) seleccionamos un punto de mostro, situado na parte distal do corpo sedimentario (a máis afastada da boca da Ría, pero tamén a máis próxima ao extremo SE de o lagoon), onde (5) obtivemos unha testemuña de sedimento. A testemuña, ao que chamamos MRV-2 (Fig. 2), analizouse desde diferentes puntos de vista, incluíndo: (6) litología (tipos de materiais biogeogénicos que se suceden ao longo da testemuña), (7) análise textural (proporción de gravas, areas, limos e arxilas) e (8) análise elemental (cambios rexistrado na proporción dalgúns elementos, como C, N, Ou, e no contido de materia orgánica). Ademais, para coñecer a idade de cada nivel (9) obtivemos varias dataciones de 14C a partir de cunchas de bivalvos recuperadas a diferentes profundidades; e por último (10) fixemos análise palinológicos detallados do sedimento, que incluíron o estudo do contido e concentracións de quistes de dinoflagelados (dinocistes), poles e outros palinomorfos non polínicos (fundamentalmente restos de fungos, microalgas e invertebrados).

Fig. 2. Cartografía de detalle dos principais hábitats das illas e da batimetría da súa marxe suroccidental. A frecha vermella representa o posible transporte de materiais desde a zona emerxida ao momento de mostraxe (MVR-2) cando periodicamente ábrese unha canle de desaugadoiro na marxe SE de o lagoon. ©Figura modificada a partir de Muñoz Sobrino et ao. (2016).
En conxunto, todas estas pistas indícannos como cambiou a natureza do sedimento depositado nese punto ao longo dos últimos 3000 anos.
En concreto, resultou determinante poder coñecer aspectos como a proporción de materiais de orixe mariña fronte aos de orixe continental; os cambios no tipo de vexetación circundante (de tipo lacustre, marisma, duna, etc) que poden deducirse a partir do contido de poles e outros microrrestos; as proporcións cambiantes de diferentes tipos de dinocistes e as súas concentracións absolutas, que poden revelar cambios nas condicións tróficas da columna de auga; e os cambios nas taxas de acumulación (Fig. 4) de cada un destes compoñentes do sedimento, que poden indicar cambios na morfoloxía costeira. En realidade, as taxas de acumulación no punto mostreado dependen en gran medida da eventual apertura dunha canle de desaugadoiro, que antigamente conectaba a conca emerxida coa zona submarina onde recollemos o sedimento (Fig. 2). Hoxe en día esta canle desapareceu; pero a partir da (11) revisión dos datos históricos dispoñibles sabemos que no pasado recente si estivo temporalmente aberto, polo menos até case os anos 50 do século pasado (Fig. 3).

Fig. 3. Na primeira foto pode verse unha vista panorámica do lagoon tomada en 1943, cunha canle de efémero aberto conectando o lagoon co mar. Na outra imaxe, unha panorámica similar coa configuración actual (pechada) do lagoon. © Fotos cedidas polos Arquivos do Parque Nacional e por S. Costas.
Para a interpretación final dos resultados tamén foi fundamental poder reconstruír as condicións climáticas, oceanográficas e a actividade humana nas illas durante o período estudado (Fig. 4).
Desde un punto de vista climático, durante os últimos 3000 anos poderíase falar de dous episodios máis fríos: o Período Frio da Idade de Hierro (fai uns 2800 anos) e a Pequena Idade de Xeo (en maior medida entre os séculos XV-XVIII), alternados con outras fases máis cálidas. Durante os intervalos fríos o fenómeno do upwelling (afloramiento de augas mariñas profundas) foi máis intenso na Ría de Vigo; durante os máis cálidos predominaron as condicións de downwelling (afundimento de augas superficiais) e intensificáronse as tormentas atlánticas. En xeral, as fases máis frías corresponderían con períodos nos que o nivel de mar foi algo máis baixo e viceversa. Ademais, é habitual que o desenvolvemento de sistemas dunares véxase favorecido durante os períodos máis fríos, debido á maior erosión das zonas emerxidas.

Fig. 4. Representación sintética dos principais cambios nas concentracións dos diferentes tipos de microrrestos atopados na testemuña MRV-2, e a nosa interpretación da súa relación cos cambios nas condicións hidrodinámicas e climáticas, así como coa configuración aberta/pechada da canle efémera situado ao SE de o actual lagoon. © Figura modificada a partir de Muñoz Sobrino et ao. (2016).
Durante o últimos tres milenios, a combinación de todas estas circunstancias modificou o espazo situado entre as dúas illas, e dalgún modo tamén alterou os delicados equilibrios que se establecían entre todos os ecosistemas interconectados situados nel.
O novo estudo permitiunos confirmar que durante séculos, e antes de que se acabase de formar o actual lagoon, nese espazo coexistiron ecosistemas dunares, marismas costeiras e humidais de augas salobres e doces. Durante as fases máis frías, co nivel do mar máis baixo e con menor intensidade de tormentas, os sistemas de dunas expandíronse até desconectar as lagoas costeiras do mar. En concreto, agora podemos precisar que houbo ecosistemas costeiros de auga doce activos, polo menos, até a época en que Colón viaxou a América, a finais de século XV.
Ocasionalmente, a combinación de certas condicións (períodos máis cálidos ou tormentosos) provocou a apertura de canles de desaugadoiro; e o maior achegue de materiais de orixe continental cara ao mar afectou as condicións tróficas das augas someras que rodean o arquipélago. Sabemos que isto ocorreu durante a primeira metade do século XX, pero tamén durante o Período Cálido Romano, en torno ao cambio de Era. Con todo, o máis importante destes episodios parece ocorrer durante os séculos XIII e XIV. Este sería o período histórico de maior produción agrícola, actividade gandeira e impacto humano rexistrado nas illas, debido ao apoxeo dos dous mosteiros situados nelas. A partir dese momento esas comunidades locais foron decaendo, ata que os mosteiros foron abandonados a mediados do século XVIII (Fig. 1). En realidade, tanto as illas como a maioría da contorna da Ría de Vigo xa estaban practicamente deforestadas cara ao século XVI, de modo que o aumento da erosión tamén contribuíu a reactivar os sistemas de areais e dunas costeiras.
En definitiva, os novos resultados permitíronnos comprender que, durante os últimos 3000 anos, a evolución da conca emerxida situada entre as illas de Faro e Monteagudo foi bastante máis complexa do que criamos até agora.
É certo que desde hai menos de 3700 anos os sedimentos mariños e eólicos han ir colmatándola progresivamente, pero en realidade non se tratou dun proceso nin unidireccional nin continuo. As novas evidencias indican que ao longo de todo este tempo sucedéronse varias modificacións ambientais relevantes na zona, a maioría producidas por cambios nas condicións climáticas e oceanográficas; pero outras tamén influídas pola historia da ocupación humana nas illas e nas marxes da Ría de Vigo.

Referencias

Costas, S., Muñoz Sobrino, C., Alejo, I. & Pérez-Arlucea, M. (2009). Holocene evolution of a rock-bounded barrier lagoon system, Cíes Islands, northwest Iberia. Earth Surfaces Processes and Landforms 34, 1575–1586. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/esp.1849/abstract

Muñoz Sobrino, C., García-Moreiras, I., Martínez-Carreño, N., Cartelle, V., Insua, T. L., Ferreiro da Costa, J., Ramil-Rego, P., Fernández Rodríguez, C., Alejo, I. & García-Gil, S. (2016). Reconstruction of the environmental history of a coastal insular system using shallow marine records: the last three millennia of the Cíes Islands (Ría de Vigo, NW Iberia). Boreas. 10.1111/bor.12178. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/bor.12178/abstract

Imaxe destacada:

© Santiago Boado Aguinaga

Author: Cíes.gal

Redacción Cíes.gal.